آزمایش ژنتیک سرطان چیست؟ راهنمای کامل بررسی خطر ابتلا و پیشگیری هوشمندانه
آزمایش ژنتیک سرطان: این متن به بررسی دقیق آزمایش‌های ژنتیک ارثی (Germline) سرطان می‌پردازد. این نوع آزمایش‌ها برای شناسایی واریانت‌های موروثی در DNA فرد (معمولاً از نمونه خون یا بزاق) استفاده می‌شوند. این آزمایش با پروفایلینگ تومور (Somatic testing) که روی نمونه تومور یا ctDNA انجام می‌شود تفاوت دارد. در موارد خاص، بررسی RNA برای تبیین جهش‌های اسپلاسینگ نیز انجام می‌شود.
فهرست مطالب
- آزمایش ژنتیک سرطان چیست؟
- چه کسانی باید این تست را انجام دهند؟
- فرآیند انجام آزمایش چگونه است؟
- مهم‌ترین ژن‌های مرتبط با سرطان
- مزایای آزمایش ژنتیک سرطان
- محدودیت‌ها و ملاحظات
- جدول: ژن‌ها و سرطان‌های مرتبط
- سوالات متداول (FAQ)
- جمع‌بندی
1. آزمایش ژنتیک سرطان چیست؟
آزمایش ژنتیک سرطان به بررسی ژن‌های خاص در DNA فرد می‌پردازد که اگر در آن‌ها جهش‌هایی خاص وجود داشته باشد، احتمال بروز سرطان بیشتر می‌شود. این تست در دسته «غربالگری پیشگیرانه» و «تشخیص هدفمند» قرار می‌گیرد.
در واقع، هدف این آزمایش شناسایی سرطان‌های ارثی است، یعنی سرطان‌هایی که به دلیل انتقال ژن‌های معیوب از والدین به فرزندان ایجاد می‌شوند.
2. چه کسانی باید این تست را انجام دهند؟
طبق راهنماهای NCCN و ESMO، آزمایش ژنتیک ارثی در موارد زیر توصیه می‌شود:
- هر مورد سرطان تخمدان اپی‌تلیال، بدون توجه به سن و سابقه خانوادگی
- سرطان پستان سه‌گانه منفی (Triple-negative) در سن ≤۶۰ سال
- سرطان پستان با سابقه خانوادگی قوی، دوطرفه یا بروز زیر ۴۵ سال
- سرطان پانکراس
- سرطان پروستات متاستاتیک یا درجه بالا (گلیسون ≥۷) یا با سابقه خانوادگی قوی
- سرطان کولورکتال در سن <۵۰ سال، یا ≥۱۰ آدنوم، یا معیارهای سندروم لینچ (آمستردام II / بتسدا)، یا سرطان رحم در سن پایین
- وجود جهش شناخته‌شده در خانواده (Cascade testing)
- فنوتیپ‌های سندرومیک مانند Li-Fraumeni، FAP، Peutz–Jeghers
3. آزمایش ژنتیک چگونه انجام می‌شود؟
- نمونه‌گیری معمولاً از خون یا بزاق دهان انجام می‌شود.
- DNA از نمونه استخراج شده و با استفاده از تکنولوژی‌هایی مانند NGS (توالی‌یابی نسل جدید) مورد بررسی قرار می‌گیرد.
- در نهایت، نتایج توسط پزشک یا متخصص ژنتیک تفسیر می‌شود.
4. مهم‌ترین ژن‌های مرتبط با سرطان
برخی ژن‌ها در بروز انواع خاصی از سرطان نقش کلیدی دارند:
| دسته | ژن‌ها / سندروم‌ها | ویژگی‌ها و ریسک |
| پستان / تخمدان / پانکراس / پروستات | BRCA1, BRCA2, PALB2, ATM, CHEK2, BARD1, CDH1, STK11 | نفوذپذیری بالا تا متوسط (BRCA1 ~۶۰–۷۵٪، BRCA2 ~۵۰–۷۰٪ تا ۷۰ سالگی)؛ MRI پستان سالانه از ۲۵ سال، ماموگرافی از ۳۰–۳۵ سال؛ جراحی پیشگیرانه تخمدان (RRSO) طبق ژن و سن؛ امکان ماستکتومی دوطرفه پیشگیرانه. |
| کولورکتال / رحم | MLH1, MSH2, MSH6, PMS2, EPCAM, APC, MUTYH | سندروم لینچ (نفوذپذیری CRC ~۴۰–۸۰٪) با کولونوسکوپی هر ۱–۲ سال از ۲۰–۲۵ سال؛ FAP با شروع کولونوسکوپی ۱۰–۱۲ سالگی و جراحی طبق بار آدنوم؛ MAP (دو آللی) با شروع مشابه FAP. |
| طیف وسیع سرطان‌های زودرس | TP53 | سندروم Li-Fraumeni؛ نفوذپذیری بالا برای چندین سرطان زودرس (پستان، سارکوم، مغزی، آدرنال، لوسمی)؛ نیاز به غربالگری چند سیستمی سالانه از کودکی. |
| تیروئید مدولاری / فئوکروموسیتوما | RET | سندروم MEN2؛ غربالگری فئوکروموسیتوما و جراحی تیروئید زودهنگام بر اساس نوع جهش (مثلاً قبل از ۵ سالگی در MEN2B). |
5. مزایای انجام آزمایش ژنتیک سرطان
✅ شناسایی افراد در معرض خطر بالا
✅ امکان پیشگیری هدفمند (مثلاً جراحی پیشگیرانه یا دارو درمانی)
✅ غربالگری زودهنگام و دقیق‌تر
✅ انتخاب روش درمان مناسب‌تر و شخصی‌سازی‌شده
✅ آگاه‌سازی اعضای خانواده برای بررسی ژنتیکی
6. محدودیت‌ها و ملاحظات مهم
⚠️ این آزمایش آزمایش ژنتیک سرطان صددرصدی نیست؛ نتیجه «مثبت» به معنای ابتلای قطعی نیست.
⚠️ در برخی موارد، نتیجه آزمایش نامشخص است (VUS: Variant of Uncertain Significance)
⚠️ مشاوره ژنتیک قبل و بعد از آزمایش بسیار مهم است.
⚠️ از نظر روانی ممکن است نتیجه آزمایش تأثیرگذار باشد.
7. انواع ژن‌ها و سرطان‌های ارثی مرتبط
| ژن | سرطان‌های مرتبط | توضیحات |
| BRCA1 / BRCA2 | پستان، تخمدان، پروستات، پانکراس | ژن‌های سرکوب‌گر تومور با نقش در ترمیم DNA؛ نفوذپذیری بالا (BRCA1 ~۶۰–۷۵٪، BRCA2 ~۵۰–۷۰٪ خطر پستان تا ۷۰ سالگی)، خطر تخمدان ~۴۰–۶۰٪ (BRCA1) و ~۲۰–۳۰٪ (BRCA2)؛ افزایش خطر پروستات (به‌ویژه BRCA2) و پانکراس. |
| PALB2 | پستان، پانکراس، تخمدان | همکار BRCA2 در ترمیم DNA؛ نفوذپذیری بالا تا متوسط (~۳۵–۵۸٪ خطر پستان تا ۷۰ سالگی)، خطر افزایش‌یافته پانکراس و تخمدان. |
| TP53 | پستان، سارکوم، تومور مغزی، آدرنال، لوسمی و سایر زودرس | ژن سرکوب‌گر تومور؛ جهش ژرم‌لاین موجب سندروم Li-Fraumeni با نفوذپذیری بسیار بالا و بروز چندین سرطان در سنین پایین؛ نیاز به غربالگری چندسیستمی. |
| MLH1 / MSH2 / MSH6 / PMS2 / EPCAM | کولورکتال، رحم، معده، تخمدان، ادراری، روده کوچک | ژن‌های ترمیم جفت‌نوکلئوتید (MMR)؛ جهش ژرم‌لاین موجب سندروم لینچ با خطر ۴۰–۸۰٪ کولورکتال و ۳۰–۶۰٪ اندومتر؛ خطر سایر سرطان‌ها شامل معده، تخمدان، ادراری و روده کوچک. |
| APC | کولورکتال | ژن سرکوب‌گر تومور؛ جهش موجب FAP با بروز صدها تا هزاران آدنوم از نوجوانی؛ خطر تقریباً ۱۰۰٪ کولورکتال در صورت عدم جراحی. |
| MUTYH | کولورکتال | ژن ترمیم DNA؛ دو آللی موجب MAP با خطر بالا؛ تک‌آللی خطر خفیف‌تر. |
| CHEK2 | پستان، پروستات، تیروئید | ژن سرکوب‌گر تومور با نقش در ترمیم DNA؛ افزایش خطر متوسط (۲–۳ برابر) پستان؛ افزایش خطر پروستات؛ احتمال خطر تیروئید. |
| ATM | پستان، پانکراس | ژن ترمیم DNA؛ خطر متوسط برای پستان (~۲–۳ برابر) و پانکراس. |
| BARD1 | پستان | همکار BRCA1 در ترمیم DNA؛ افزایش خطر متوسط پستان. |
| CDH1 | پستان لوبولار، معده منتشر | ژن چسبندگی سلولی؛ جهش ژرم‌لاین موجب سرطان معده منتشر ارثی (HDGC) و افزایش خطر پستان لوبولار؛ توصیه به گاسترکتومی پروفیلاکتیک در موارد انتخابی. |
| PTEN | پستان، تیروئید، آندومتر، کلیه، مغز | ژن سرکوب‌گر تومور؛ جهش موجب سندروم Cowden با خطر بالا برای پستان و سایر اندام‌ها؛ نیاز به غربالگری چندسیستمی. |
| STK11 | معده، روده، پانکراس، پستان، رحم | جهش موجب سندروم Peutz–Jeghers با پولیپوز همارتوماتوز و خطر بالای چندین سرطان. |
| RET | تیروئید مدولاری، فئوکروموسیتوما، پاراگانگلیوما | جهش موجب سندروم MEN2؛ نیاز به جراحی تیروئید پیشگیرانه و غربالگری فئوکروموسیتوما بر اساس نوع جهش. |
| HOXB13 | پروستات | ژن مرتبط با افزایش خطر ارثی پروستات، به‌ویژه در خانواده‌هایی با بروز زودرس. |
8. سوالات متداول (FAQ)
آیا آزمایش ژنتیک سرطان فقط برای زنان است؟
خیر، مردان نیز می‌توانند ناقل ژن‌های معیوب باشند و در معرض برخی سرطان‌ها قرار بگیرند.
آیا نتیجه آزمایش ژنتیک قابل تغییر است؟
خیر، ساختار ژنتیکی شما ثابت است. اما تفسیر نتایج ممکن است با پیشرفت علم تغییر کند.
آیا آزمایش ژنتیک تحت پوشش بیمه قرار دارد؟
در برخی کشورها یا شرایط خاص ممکن است تحت پوشش بیمه باشد. بررسی با مرکز درمانی الزامی است.
چه تفاوتی بین آزمایش ژنتیک و تست‌های غربالگری مثل ماموگرافی وجود دارد؟
آزمایش ژنتیک «پیش‌بینی‌کننده» است و قبل از بروز بیماری استفاده می‌شود؛ در حالی که غربالگری‌ها برای تشخیص بیماری در مراحل اولیه به کار می‌روند.
9. جمع‌بندی
آزمایش ژنتیک سرطان ابزاری کلیدی در پزشکی مدرن است که به پیشگیری، غربالگری زودهنگام و انتخاب درمان مناسب کمک می‌کند. اگر سابقه خانوادگی سرطان دارید یا می‌خواهید برای آینده خود یا فرزندانتان برنامه‌ریزی بهتری داشته باشید، انجام این تست با مشاوره متخصص ژنتیک می‌تواند تصمیمی هوشمندانه باشد.
